YGS- SÖZCÜKTE YAPI

SÖZCÜKTE YAPI

1. BASİT SÖZCÜKLER

Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.

 Ağacın dalına kuşlar kondu.

Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.

 Masasında kitaplar vardı.

Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.

 Kış bu yıl erken geldi.

Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır.

2. TÜREMİŞ SÖZCÜKLER

Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere “gövde” de denir.

(Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki)

 ev - li → evli

 yol - cu -  luk → yolculuk

 ört - ü - lü → örtülü

 sor - u - lar → sorular

Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.

 Mert’le on yıl önce tanıştık.

 Bahçedeki çiçekleri suladı.

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

 Babamın çalışma masası çok düzenlidir.

 Durakta öğrenciler servis bekliyor.

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

3. BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.

 “Ata + Türk → Atatürk

bu sözcükte “Ata” ve “Türk” sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur.  İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.

 ne + asıl → nasıl

 demir + baş → demirbaş

 Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar

Birleşik sözcükleri, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alıyoruz.

3.1. Yapılarına Göre Bileşik Sözcükler

Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır.

3.1.1. Birleşik İsim

En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir:

 İsim tamlaması yoluyla

 denizaltı,  hanımeli,  gökkuşağı,  ateşböceği

 Sıfat tamlaması yoluyla

 Akdeniz,  Acıgöl, Eskişehir

 Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla

 Bilgisayar, imambayıldı, gecekondu, ateşkes

 İki fiilin kaynaşmasıyla

 Çekyat, dedikodu, biçerdöver, kapkaç

3.1.2. Birleşik Fiil

En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır:

1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.

 Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.

 Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.

 Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.

 Mevla bize yardım eylesin.

 Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.

NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.

 Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )

 Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)

2) Kurallı Birleşik Fiiller

İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.

Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

a. Yeterlilik Fiili

Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya ihtimal” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda “rica” anlamı katar.

 Öğretmeniyle konuşabilmiş.

cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.

 Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)

 Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)

 Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)

 Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)

 Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:

Başarabilirim             → Başaramam

Açabilirim                 → Açamam

Okuyabilir                 → Okuyamaz

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :

Yazabilirim               → Yazamayabilirim

Gelebilirim                → Gelemeyebilirim

b. Tezlik Fiili

Bir fiile “-iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.

 Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.

cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.

 Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)

 Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)

 Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.

“ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir.

Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.

c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili

Ana fiile “-edur(mak)”, “-ekal(mak)” ve “-egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.

 Siz resimli kitaplara bakadurun.

cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.

 Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.

 Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.

 Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

d. Yaklaşma Fiili

Bir fiile “-eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.

 Bir genç havuzda boğulayazdı.

cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.

 Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.

 Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

3) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.

 Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.

cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.

 Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.

 Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.

 Bunları söylemeye dilim varmıyor.

3.2. Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler

Bileşik sözcükler üç yolla oluşur:

3.2.1. Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar:

Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur:

a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler:

balıksırtı(desen), tavukgöğsü(tatlı), yavruağzı(renk), aslanağzı(çiçek)

Bu sözcükler, kendilerini oluşturan sözcüklerin karşıladığı kavramlardan ayrı, yepyeni bir kavramı karşılamaktadır; bileşen sözcüklerin kendi gerçek anlamları ile oluşturdukları bileşik sözcüğün anlamı arasında bire bir bir ilgi kurulamaz.

Örneğin, “aslanağzı” bileşik sözcüğünü ele alacak olursak; aslan bir hayvan adı, ağzı da bir organ adıdır. Bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı ise bir çiçek adıdır ve bu sözcüğün aslanla ya da ağızla bir ilgisi yoktur. Ancak bu iki sözcük birlikte düşünüldüğünde aslanağzı sözcüğü; aslanın ağzını anımsatması itibariyle (benzetmeden yola çıkarak) normalde birbiriyle ilgisi olmayan bu iki sözcüğün bileştirilmesiyle oluşturulmuştur.

b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler:

adamotu, başköşe, sigaraböreği, kuşüzümü, tozpembe

c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler:

gökyüzü, aşçıbaşı, giyimevi, rüzgargülü, gökkuşağı

3.2.2. Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar:

Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi, hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur.

kahve + altı      > kahvaltı

cuma + ertesi > cumartesi

ne       + ise      > neyse

bu       + ile       > böyle

pek     + iyi        > peki

ne       + için     > niçin

3.2.3. Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar:

Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürüler.

kaptı     +    kaçtı    >    kaptıkaçtı