YGS- SÖZCÜK TÜRLERİ- FİİL

FİİLLER (EYLEMLER)

Varlıkların yaptıkları veya etkilendikleri işleri, hareketleri, oluşları, kılışları, durumları zamana ve kişiye bağlı olarak anlatmada kullanılan kelimelere fiil denir. 

Fiiller dilin temel kelimeleridir. 

Fiiller mastarları ile isimlendirilirler. Mastar fiil kök veya gövdesinin "-mek, -me, -iş" eklerini almış hâlidir. Bu ekler atıldığında geriye sadece fiil kalır. Bu fiiller artık zamana ve şahsa göre çekimlenmeye hazırdır. 

Fiil kök ve gövdelerinin, kısaca fiillerin zamana ve şahsa göre yargı bildirecek hâle getirilmesine de fiil çekimi denir. 

gel-di-m,

oku-muş,

yaz-(ı)-yor,

düşün-mez,

bil-ir-iz,

sor-ma-lı-s-ın, dinle, konuş-alı-m...

Fiil çekimleri ikiye ayrılır:

Basit (yalın) zamanlı çekimler ve

Birleşik zamanlı çekimler

Basit çekimlerde sadece zaman ve şahıs ekleri vardır; ama birleşik çekimlerde zaman ekleriyle şahıs ekleri arasına birleşik zaman eki getirilir.

Her fiilin bir adı vardır. Fakat bu adlar, şahıs ve zaman kavramı taşımazlar. Fiillerin sonuna "-me, -mek, -iş" ekleri getirilerek yapılan fiil adları, bu ekler çıkarılarak çekimlenirler.

Sevme            >  sev-di-k

Kalkış             >   kalk-tı

Hoşgörmek    >   hoşgör-eli-m

A. FİİLDE HAREKET

Fiilde hareket, fiilin temel anlamını ifade eder.

Fiiller taşıdıkları temel anlamlara göre türlere ayrılırlar:

Fiilin temel anlamı harekettir. Hareketin anlam yönünden üç yönü vardır. 

1. İş ve Kılış Fiilleri

Öznenin iradesiyle, bir nesne üzerinde gerçekleşen, öznenin nesneyi etkilediğini ve o nesnenin de etkilendiğini gösteren fiillerdir.

Bu fiiller geçişlidir, yani nesne alarak kullanılırlar.

Zaten bu bakımdan iş ve kılış bildirirler.

:Taşımak, yazmak, açmak, anlatmak, görmek, bilmek, silmek...

2. Durum Fiilleri

Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir.

Bu fiillerin bitmeleri için başka herhangi bir fiilin başlaması gerekir.

Durum fiillerinde özne durağan hâldedir.

Birçoğu, öznenin iradesi dışında gerçekleşir.

Bunlar genellikle geçişsizdir, yani çoğunlukla nesne almazlar. 

Uyumak, uyanmak, ölmek, susmak, oturmak, yatmak, uzanmak...

3. Oluş Fiilleri

Bunlar da bir nitelik değişikliği, yani bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.

Gerçekleşmelerinde öznenin doğrudan etkisi yoktur.

Daha çok "kendiliğinden olma" söz konusudur.

Geçişsizdirler.

Solmak, büyümek, bayatlamak, yeşermek, uzamak...

FİİLDE ZAMAN

Fiiller bir yargıyı iletirken hareketin, oluşun, kılışın, durumun, işin gerçekleştiği ya da gerçekleşeceği zamanı da belirtirler.

Zaman, bu yüzden fiil çekiminde; yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya yapılacağını vb. haber veren soyut kavramdır.

Dilimizde üç temel zaman vardır:

1. Şimdiki Zaman:

İçinde bulunulan zamandır.

Fiilin, içinde bulunulan zamanda gerçekleştiğini ya da gerçekleştirildiğini anlatır.

2. Geçmiş Zaman:

Fiilin, içinde bulunulan zamandan önce gerçekleştiğini bildirir. Bilinen ve öğrenilen olmak üzere ikiye ayrılır.

a. Bilinen Geçmiş Zaman :Öznenin bizzat gördüğü veya yaşadığı fiilleri bildirir.

b. Öğrenilen Geçmiş Zaman :Öznenin görmediği, yaşamadığı, ancak başkasından duyarak anlattığı fiilleri bildirir.

3. Gelecek Zaman:

Fiilin, içinde yaşanılan zamandan sonra gerçekleşeceğini, şimdilik tasarı hâlinde olduğunu bildirir. 

Bu "zaman"lara basit ya da ana zaman denir.

Bu ana zamanların dışında bir de geniş zaman vardır ki bu, fiilin her zaman yapıldığını bildirdiği için yukarıdaki bütün zamanları kapsar, başka bir ifadeyle yukarıdaki zamanların tümü geniş zamanı oluşturur.

Böylece "zaman" sayısı beşe yükselmiş olur.

Bu "zaman"ları çekimli fiillerde zaman (haber kipi) ekleri temsil eder. Bu eklerin üzerine tekrar bazı haber veya dilek kip ekleri getirilerek birleşik zamanlar oluşturulur.

FİİLDE KİŞİ

Fiildeki hareketi gerçekleştiren ya da o hareketin içinde bulunan varlığa fiildeki kişi denir.

Kişileri, çekimlenmiş, yani şahsa ve zamana bağlı olarak bir yargı bildiren fiillerin sonundaki ekler temsil eder.

Bu ekler, fiillere, zaman ve dilek kip eklerinden sonra gelir.

Yani önce fiillin zaman veya tasarı ifade eden bir çekimi yapılır, sonra onun hangi şahsa bağlı olduğunun belirtilmesi için şahıs ekleri getirilir.

Bu, Türkçenin sondan eklemeli bir dil oluşunun göstergesidir. 

Fiillerde üç "kişi" vardır:

Birinci kişi(ler) : anlatan, söyleyen, haber veren, konuşan, isteyen, soran(lar)...

İkinci kişi(ler) :dinleyen, emir alan(lar)

Üçüncü kişi(ler): kendisinden bahsedilenler(ler)

Türkçe'de Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir:

Şahıs        1.çeşit      2.çeşit       3.çeşit      4.çeşit

1.Tekil     -m               -im             -yim       

2.Tekil    -n                 -sin             -sin          ----

3.Tekil    ---                ----              ----           sin

1.Çoğul    -k              -iz               -lim        

2.Çoğul    -niz         -siniz             -siniz         -in, -iniz

3.Çoğul    -ler          -ler                -ler           -sinler

1.Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilek-şart

2.Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi

3.Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi

4.Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi

Dikkat edilecek olursa bazı şahıs eklerinin birkaç şekilde kullanılabildiği görülecektir. Bunlar fiil çekimlerinde daha anlaşılır bir şekilde incelenecektir.  

Not: Bu şahıs ekleri tek tek öğrenilmez. Çekimli filler eklerine ayrılırken kendiliğinden ortaya çıkarlar.

FİİLDE KİP

Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip, fiillerin zaman, şahıs, tekillik ve çoğulluk bildiren şekilleridir. Bunların yanında olumsuzluk ve soru biçimleri de vardır, ama bu ikisi zaten var olan kiplerin olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz soru şeklinde kullanımlarıdır, o kadar.

Fiiller kip yönünden ikiye ayrılır:

Haber (bildirme) kipleri ve istek kipleri

I. BASİT ZAMANLI ÇEKİMLER

Fiillerin basit zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir.

Yapılışı şöyledir: fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.)

Kipler, kip ekleri ve çekim leri aşağıda verilmiştir:

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Zaman kavramı taşıyan kiplerdir, yani zaman ekleriyle yapılırlar. Taşıdıkları bu zaman eklerine göre beşe ayrılır:

a. Bilinen Geçmiş Zaman Kipi  ( -di)

Fiile (kök veya gövde) "-dı/di/-du/-dü ; -tı/-ti/-tu/-tü" eki getirilerek yapılır. Bu ek bilinen geçmiş zaman ifade eder.  Uzak ya da yakın geçmişte yapılan ve tamamlanan işleri kesinliğe bağlayarak anlatır. Kişi, kişiler ya da tarih tarafından bilinen olaylar anlatılır.

Araştırmalarını geçen yıl kitaplaştırarak yayımladı.

Saat kaçta ve nerede buluşacağımızı şimdi hatırladım.

Konular ayrıntılarıyla görüşüldü

1908'de ikinci Meşrutiyet ilân edildi.

Türklere Anadolu'nun kapılarını Alparslan açtı.

b. Öğrenilen(duyulan,anlatılan,miş'li) Geçmiş Zaman

Fiile "-mış/-miş-/-muş/-müş" eki getirilerek yapılır.

Bu ek ve bu çekim, yapılan işin görülmediğini, duyulduğunu, öğrenildiğini ifade eder.

Depremzedelere gönderilen yardımları engellemişler.

Atalarımız bizlere güvenmiş de bu vatanı emanet etmişler.

Annemin anlattığına göre ben bir yaşında yürümeye başlamışım.

Farkında olunmayan ya da sonradan fark edilen fiilleri anlatır:

Okula giderken otobüste uyumuşum.

Bir de baktım ki okul durağını geçmişiz.

Bir işle, oluşla ilgili kişisel görüş bildirir:

Yemek güzel olmuş; ellerin dert görmesin.

Masallarda kullanılır: Bir varmış, bir yokmuş. Az gitmiş uz gitmiş. 

c. Şimdiki Zaman (-iyor)

Fiile "-yor" eki getirilerek yapılır. Ünsüzle biten fiile "İ" yardımcı ünlüsüyle birlikte; ünlüyle bitenlere tek başına getirilir: Oku-yor                      gel-i-yor

Belirtilen işin, oluşun vb. içinde bulunulan zamanda yapılmakta olduğunu ifade eder.

Gidiyorum, gurbeti gönlümle duya duya,

Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya

Bir yer var, biliyorum;

Her şeyi söylemek mümkün;

Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum;

Anlatamıyorum.

Bu çekimden sonra "-dİr" bildirme eki kullanılırsa olasılık anlamı katılmış olur:

O şimdi mışıl mışıl uyuyordur.

Bu ekin yerini "-mek-te" ekleri alabilir:

Gördüğün gibi dinleniyoruz>dinlenmekteyiz.

d. Gelecek Zaman (-acak/-ecek)

Fiile "-acak/ecek" eki getirilerek yapılır.

İşin gelecekte yapılacağını bildirir. "-dir" bildirme ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı katar.

Senin altında doğdum,

Senin dibinde öleceğim. 

Önümden çekilirsen İstanbul görünecek

Nerede olduğumu bileceğim

Sisler utanacak, eğilecek

Ağzının ucundan öpeceğim

Saçına kalbimi takacağım

Avcunda bir şiir büyüyecek

Nerede olduğumu bileceğim

(Atilla İlhan; Rüzgâr Gülü)

Yarınki maç saat 14:00'te yapılacaktır.

e. Geniş Zaman

Fiil kök veya gövdesine "-r" ; "-ar/-er" ; "-ır/-ir/-ur/-ür" eki getirilerek söz konusu olan işin vb. geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığı bildirir. 

Seni ancak ebediyyetler eder istiab.

Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem

Yaş otuz beş! yolun yarısı eder.

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;

Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

Geniş zamanın olumsuz çekiminde bu ekin kullanımı biraz izah gerektirir. Bazı şahıslarda olumsuzluk ekinden sonra geniş zaman eki gelmezken bazılarında da "z" olarak kullanılır:

Gel-i-r-im       >        gel-me-m                    ek yok

Gel-i-r-sin       >        gel-me-z-sin                z

Gel-i-r             >        gel-me-z                     z

Gel-i-r-iz         >        gel-me-y-iz                  ek yok

Gel-i-r-siniz    >        gel-me-z-siniz              z

Gel-i-r-ler       >        gel-me-z-ler                z

2. DİLEK KİPLERİ

Dilek kipleri, fiillere dilek anlamı katan kiplerdir.

Fiilin zamanını bildirmezler. Ama hepsinde de pek belirgin olmayan bir gelecek zaman anlamı vardır. 

Dilek kipleri dörde ayrılır:

a. Gereklilik Kipi (-meli/ -malı)

Fiile "-malı/-meli" eki getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir.

"lâzım, gerek, icap eder" anlamlarını verir.

Bütün bunların üstüne

Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ;

Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim

Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli

Adın kurtuluştur ama söylememeliyim

Can kuşum umudum canım sevgilim.

b. İstek Kipi (-a/-e)

Fiile "-a /-e" eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir.

Bende yok sabr ü sükûn sende vefadan zerre

İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre

Güneş ufuktan şimdi doğar 

Yürüyelim arkadaşlar  

Nereye dikilmek istersen

Söyle seni oraya dikeyim!

Hep senünçündür benim dünyâ cefasın çektiğim

Yoksa ömrüm varı sensiz neyle(ye)yim dünyâyı ben

Ünlüyle biten fillerin 1. tekil şahıs çekiminde heceden tasarruf edilebilmektedir:

Gelmeyeyim>gelmeyim    Okumayayım>okumayım     Neyleyeyim>neyleyim

Beddua amaçlı da kullanılabilir:Kurşunlara gelesin.

c. Dilek-Şart Kipi (-sa/-se)

Fiile "-sa/-se" eki getirilerek yapılır.

Fiilin yapılması dileğini bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yüklemdir.

AÇSAM RÜZGARA

Ne hoş, ey güzel Tanrım, ne hoş

Mavilerde sefer etmek!

Bir sahilden çözülüp gitmek

Düşünceler gibi başıboş.

Açsam rüzgara yelkenimi;

Dolaşsam ben de deniz deniz

Ve bir sabah vakti, kimsesiz

Bir limanda bulsam kendimi.

Orhan Veli KANIK

Bir fiilin gerçekleşmesi koşulunu bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yan cümlenin yüklemidir. 

Neler çeker bu gönül söylesem şikâyet olur

Ne zaman seni düşünsem

Bir ceylan su içmeye iner

Çayırları büyürken görürüm  (İlhan Berk)

    

d. Emir Kipi

1. şahısların çekimi yoktur.

Fiilin yapılmasını emir biçiminde bildirir. 

Oraya otur ve yerinden kalkma.

Bu raporu akşama kadar yetiştir.

Bazen dilek, istek anlamları da taşır.

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!

Kahraman ırkıma bir gül...

Her şey gönlünüzce olsun.

Allah'ım bizi affet!

Peki, öyle olsun.

Buraya kadar fiillerin basit zamanlı (tek kipe göre) çekimlerini yaptık. Fiillerin bir de birleşik zamanlı çekimleri vardır ki bundan önce birleşik zamanlı çekimleri yapmaya yarayan ek-fiili öğrenmek yerinde olacaktır. 

Yapısına Göre Fiiller

Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:

1-Basit Fiiller:

Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.

Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...

Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel!     Oku. Yaz!...

Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...

2- Türemiş Fiiller

İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.

Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.

Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...

Türemiş fiilller ikiye ayrılır:

a)İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller 

b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller

a)İsim Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:

e-i-a(l): az-al-mak, düz-el-mek, kör-el-mek, doğru-l-mak, sivri-l-mek, eğri-l-mek, dar-al-mak...

Not: Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer: küçü(k)-l-mek, alça(k)-l-mak, yükse(k)-l-mek...

-la/-le: ot-la-mak, yem-le-mek, baş-la-mak, yavru-la-mak, tek-rar-la-mak, bayat-la-mak, tuz-la-mak, zayıf-la-mak, bağış-la-mak...

Not: Bu ekle, ünlemlerden üf-le-mek, of-la-mak...; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek, şar-la-mak, zır-la-mak, hav-la-mak, hor-la-mak... biçiminde de fiiller türetilir.

-laş/-leş: haber-leş-mek, mektup-laş-mak, güzel-leş-mek, iyi-leş-mek, ağır-laş-mak....

-ar/-er/-r: baş-ar-mak, mor-ar-mak, kara-r-mak, yeş(yaş)-er-mek, gö(gök)er-mek, boz-ar-mak....

-a/-e: yaş-a-mak, kan-a-mak, tün-e-mek, uzun: uz-a-mak, oyun:oyn-a-mak...

-sa/-se: benim-se-mek, su-sa-mak, garip-se-mek...

-da/-de: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbür-de-mek, takır-da-mak, hırıl-da-mak, inil-de-mek, şırıl-da-mak, uğul-da-mak...

-kir (-kır/-kur/-kür): Yansımalardan fiil türetir: püs-kür-mek, hay-kır-mak, fış-kır-mak, hıç-kır-mak

b) Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:

         -(a)la/-(e)le:eş-ele-mek, kov-ala-mak....

         -(i):sür-ü-mek, kaz-ı-mak

         -(i)l:dik-il-mek, yak-ıl-mak, üz-ül-mak...

         -(i)n:sil-in-mek, kaç-ın-mak, gör-ün-mek...

         -(i)ş:gir-iş-mek, kız-ış-mak, böl-üş-mek...

         -(i)t:eri-t-mek, oyna-t-mak, yürü-t-mek...

        -d(i)r:çiz-dir-mek, yaz-dır-mak, ör-dür-mek, aç-tır-mak, kes-tir-mek...

3- Birleşik Fiiller

  Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

Ayrıca bkz. -> Birleşik Kelimelerin Yazılışı/İmlası

Ayrıca bkz. ->Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları/ Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ

Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:

A. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER

Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + yardımcı fiil

Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı fiillerinden oluşur.

Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere dört anlam ifade eder

İki fiil arasına "-a, -e, -ı, -i, -o, -ö, -u, -ü" zarf-fiil eklerinden biri girer.

1)Yeterlik Fiili: Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.

Anlam:

Ahmet bu işi başarabilir.       Başarmaya gücü yeter.          Yeterlik

Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.   Etmesi olası.  Yeterlik     Olasılık

Yanınıza gelebilir miyim?İzin verir misiniz?   Yeterlik           İstek isteme, rica etme

Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.     Buna izi var        yeterlik            izin verme

Olumsuzu şöyledir:

Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:

Başar-a-bil-i-r >   başar-a-ma-z

Aç-a-bil-i-r-im > aç-a-ma-m

Oku-y-a-bil-i-r-im > oku-y-a-ma-m

Gel-e-bil-i-r-iz > gel-e-me-y-iz

Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:

Yaz-a-bil-i-r-im           >        yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im

Oku-y-a-bil-i-r-ler      >        oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:

Doğ-a-bil-i-r   >        doğ-ma-y-a-bil-i-r

Ol-a-bil-i-r      >        ol-ma-y-a-bil-i-r

2)Tezlik Fiili: Fiil + "-İ" + ver- ve  Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.

Anlam:

Bana bir çay alıver.               Tezlik, çabukluk

Birden karşısına çıkıverdi.         Apansızın

Onu bir kenara atıvermişler         Önemsememe, gelişigüzel yapma

Beklemediğimiz bir anda çıkageldi   Apansızın

Olumsuzu:

Kapıyı açıvermedi      açmadı            tezlik

Kapıyı açmayıver       açma               önemsememe

3)Sürerlik Fiili: Fiil + "-E" + kal-

                          Fiil + "-E" + gel-

                          Fiil + "-E" + dur-    şeklinde yapılır.

Anlam:

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış            

Bakakalırım giden her geminin ardından  

Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim

Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.   

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir

Beni burada alıkoyamazsınız.

Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:

Geçen arabalara bakıp durdu.

Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.

 Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.

4)Yaklaşma Fiili: Fiil + "-E" + yaz-

Anlam:

Merdivenden inerken düşeyazdı.       Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.

"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı

Mecliste geçen gece yine kan olayazdı"        (Baki)

B. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. 

Şu yollarla yapılır:

Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil

kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek...

Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil

gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek...

Tümü gerçek anlamının dışında

tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek, varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak, göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek...

Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktır.

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar. 

Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?

Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.

Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.

Her gördüğüne dudak büküyordu.

Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.

İki genç adam boğaz boğaza geldi.

Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.

Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.

Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.

Matematiği aklım almıyor.

Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.

Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.

Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.

Bizimkinin iyice çenesi düştü.

Göze girmek için her şeyi yapıyor.

İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.

Bu soruya kafa yormanı istemiştim.

Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.

Burası çok ayak altı, şurada duralım.

C. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller

Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir. 

"etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak, buyurmak, bulmak, yapmak"

"akın et-, göç et-, kul ol-, mecbur ol-, son bul-, kabul buyur-, dikkat buyur-, namaz kıl-, icra kıl-, doğum yap-, hesap yap- gibi.

Verilenlerde görüldüğü üzere, buradaki yardımcı fiilin işlevi somut veya soyut bir nesneye ad olan bir ismi bir fiil durumuna, bir oluş ve kılış hâline getirmektir. Bu kuruluşa birleşik fiil denmesinin sebebi de iki farklı gramer biriminin kendi özel anlamlarını devam ettirmekle birlikte birleşip kaynaşma yoluyla yeni bir kavrama karşılık olmalarındandır." Tek başlarına da kullanılabilirler.

İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler:

sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;

gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek...

Yardımcı fiillerle yapılan fiillere birleşik fiil denir. Bunların bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır.( Ses düşmesi ya da türemesi olur ise birleşik yazılır.)Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir. 

sabrettim, kayboldu, yardım ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, hoş eyledi;

gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir…