II.
Ek-Fiil ve BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER
1. Ekeylem, basit
çekimli eylemlere gelerek onları bileşik çekimli yapar.
Bir eylem iki tane
kip eki almaz, ikinci kip, eylemlere ekeylem sayesinde gelir. Basit çekimli
eylemlerden sonra gelen ekeylem, hikâye, rivayet, şart bileşik çekimli eylemler
meydana getirir.
Bu soruyu daha önce
de çözmüştüm, (çöz – müş – tü – m)
Görüldüğü gibi, bu
cümledeki “çöz-” eylemi, “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini aldıktan sonra,
ekeylem sayesinde bir de “-di’li geçmiş zaman kipi” eki almıştır. Yani basit
çekimli eylem, ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.
Konuşmada ve yazmada
ekeylem (i-) genellikle düşer.
(çöz – müş – tü – m
< çöz – müş i – di – m)
Terliyken soğuk su
içersen hastalanırsın.
Onlar, İstanbul’a
haftaya gelecekmiş.
Bu cümlelerde de
“içersen (içer isen), gelecekmiş (gelecek imiş)” eylemleri, iki kip eki alarak
ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.
2. Ekeylem ad soylu
sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.
Yüklemle ilgili
olarak yaygın ve yanlış bir düşünce vardır. Yüklemin hep eylemden oluştuğu
zannedilir. Bunun nedeni de, yüklemin mutlaka kip ve şahıs eki alarak yargı
bildirmesidir. Hâlbuki kip ve şahıs ekini, ad soylu sözcükler de alabilir ve
yargı bildirebilir. Bu da ekeylem (i-) sayesinde olur.
Mehmet, dün çok
hastaydı.
Bu cümlenin
yükleminin (hasta) eylem olmadığı görülüyor. Eylem olmayan bu yüklem, ekeylem
sayesinde, eylemlere getirilen “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini almıştır.
(hastaydı < hasta
i – di)
hasta – i – di
adek fiilkip eki
Ekeylem, ad soylu
sözcüklere dört farklı kipte gelir.
1. Ekeylemin Di’li
Geçmiş Zaman Çekimi (idi)
Onun kardeşi bu
hastanede doktordu. (doktor idi)
Bu cümlede, ad olan
“doktor” sözcüğü ekeylem sayesinde “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak
yüklem olmuştur. “Doktor” sözcüğünün “-di’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi
aşağıdaki gibidir.
TEKİL ÇOĞUL
1. kişi doktordum –
doktorduk
2. kişi doktordun –
doktordunuz
3. kişi doktordu –
doktordular
2. Ekeylemin Miş’li
Geçmiş Zaman Çekimi (imiş)
Sabah sabah kapıyı
çalan komşuymuş. (komşu imiş)
Bu cümlede, ad olan
“komşu” sözcüğü ekeylem sayesinde “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak
yüklem olmuştur. “Komşu” sözcüğünün “-miş’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi
aşağıdaki gibidir.
TEKİL ÇOĞUL
1. kişi komşuymuşum
komşuymuşuz
2. kişi
komşuymuşsun komşuymuşsunuz
3. kişi komşuymuş
komşuymuşlar
3. Ekeylemin Şart
Çekimi (ise)
Ekeylemin şartı,
eklendiği sözcüğü genellikle yüklem yapmaz, cümleye şart anlamı katar.
Gelen simitçiyse
birkaç simit alalım. (simitçi ise)
TEKİLÇOĞUL
1. kişi simitçiysem
simitçiysek
2. kişi simitçiysen
simitçiyseniz
3. kişi simitçiyse
simitçiyseler
Bu cümlede, ad olan
“simitçi” sözcüğü ekeylem sayesinde “şart kipi” ekini alarak yükleme şart
anlamı katmıştır. “Simitçi” sözcüğünün “şart kipi” ile çekimi aşağıdaki
gibidir.
4. Ekeylemin Geniş
Zaman Çekimi (-)
Ekeylemin geniş zaman
çekimi, kişi ekleriyle yapılır. Ekeylem (i-) kullanılmaz.
Ben bu okulda
öğretmenim.
Bu cümlede, ad olan
“öğretmen” sözcüğü, ekeylemin 1. tekil kişi ekini alarak yüklem olmuştur.
“Öğretmen” sözcüğünün “geniş zaman” ile çekimi aşağıdaki gibidir.
TEKİL ÇOĞUL
1. kişi öğretmen – im
öğretmen – iz
2. kişi öğretmen –
sin öğretmen – siniz
3. kişi öğretmen –
dir öğretmen – ler
Not:Ekeylemin geniş
zamanının çekiminde, 3. tekil kişi eki “-dir” düşebilir.
Komşumuz çok iyi bir
insandır.
Komşumuz çok iyi bir
insan.
Bu cümlelerin
birincisinde, ekeylemin geniş zamanının 3. tekil kişi eki kullanılmış, ötekinde
kullanılmamıştır. İki biçimdeki kullanım da doğrudur.
Ekeylemin Olumsuzu
Ekeylemin olumsuzu
“değil” ilgeciyle yapılır.
Aldığınız ev çok
genişmiş.
Aldığınız ev çok
geniş değilmiş.
Bu cümlelerin
birincisinde, ad soylu “geniş” sözcüğü ekeylem alarak yüklem olmuştur, ikinci
cümlede yükleme “değil” ilgeci getirilerek cümle olumsuz yapılmıştır. Aşağıda
ekeylemin farklı zamanlarıyla çekimlenen yüklemlere sahip cümlelerin olumsuz
halleri de bir arada verilmiştir.
Dün hava oldukça
güzeldi.
Dün hava oldukça
güzel değildi.
Ben bugün çok
yorgunum.
Ben bugün çok yorgun
değilim.
O köy buradan oldukça
uzaktır.
O köy buradan oldukça
uzak değildir.
Çok hastaysan hemen
eve git.
Çok hasta değilsen
hemen eve git.
BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER
Fiillerin basit
zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir. Hâlbuki dilimizde iki kip eki
üst üste gelebilir.
İşte çekimi iki kip
ekiyle yapılmış olan bu fiillere birleşik zamanlı fiiller; çekimlerine de
birleşik zamanlı çekimler denir.
Birleşik zamanlı
çekimlerde sonradan eklenen haber veya dilek ki ekleri asıl zamanı kendi
üzerlerine alırlar.
Yapılışı şöyledir:
Basit zamanlı
çekimlerde, fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.);
Birleşik zamanlı
çekimlerde fiil + kip eki + birleşik
zaman eki + şahıs eki (gel-miş-ti-niz vb.) olur
Üçüncü çoğul şahıslarda
genellikle fiil + kip eki + şahıs eki + birleşik zaman eki (gel-i-yor-lar-dı
vb.) olur
Üç birleşik zaman
vardır:
Hikâye birleşik
zamanı “-di" ekiyle yapılır i-di
Rivayet birleşik
zamanı "-miş" ekiyle
yapılır i-miş
Şart birleşik zamanı "-sE" ekiyle yapılır i-se
Aslında bu ekler
ek-fiilin üç zamana göre çekimlenmesinden başka bir şey değildir.
"idi, imiş,
ise", basit zamanlı çekimleri yaparken kullandığımız bilinen ve öğrenilen
geçmiş zamanla şarta ait eklerin "imek" fiiline eklenmesiyle
oluşmuştur. Daha sonra "i" düşer.
Bu birleşik zamanları
oluşturan eklerin hangi asıl (basit) zamanlı çekimlere gelebileceği aşağıda
gösterilmiştir:
1.
Hikâye birleşik zamanı
Emir çekimi hariç
bütün basit zamanlı çekimlerin hikâye birleşik zamanlı çekimleri vardır.
gel-di-y-di-m;
gel-miş-ti-m; gel-i-yor-du-m; gel-i-r-di-m; gel-ecek-ti-m;
gel-se-y-di-m;
gel-e-y-di-m; gel-meli-y-di-m; ---------
Bu birleşik çekim,
basit zamanla belirtilen işin bilinen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir.
Tek kip ekiyle
çekimlenmiş fiillerin sonuna "idi" ek-fiili getirilerek yapılır.
"idi" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i"
düşer ve "-dİ" hâlini alır.
2.
Rivayet birleşik zamanı
Emir ve bilinen
geçmiş zaman çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin rivayet birleşik
zamanlı çekimleri vardır.
----;
gel-miş-miş-sin; gel-i-yor-muş-sun; gel-i-r-miş-sin; gel-ecek-miş-sin;
gel-se-y-miş-sin;
gel-e-y-miş-sin; gel-meli-y-miş-sin;-------
Bu birleşik çekim,
basit zamanla belirtilen işin öğrenilen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir. Bu
fiillerde kesinlik yoktur.
Tek kip ekiyle
çekimlenmiş fiillerin sonuna "imiş" ek-fiili getirilerek yapılır.
"imiş" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i"
düşer ve "-mİş" hâlini alır.
3.
Şart birleşik zamanı
Emir, dilek-şart ve
istek çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin şart birleşik zamanlı
çekimleri vardır.
gel-di-y-se;
gel-miş-se; gel-i-yor-sa; gel-i-r-se; gel-ecek-se;
----- ; ---- ;
gel-meli-y-se; ------
Bu birleşik çekim,
basit zamanla belirtilen işin bilinen şarta bağlı olduğunu gösterir. Fiili bir
başka fiilin koşulu yapar.
Tek kip ekiyle
çekimlenmiş fiillerin sonuna "ise" ek-fiili getirilerek yapılır.
"ise" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i"
düşer ve "-se" hâlini alır.
FİİL KİPLERİNDE ANLAM KAYMASI
Fiil çekimlerinde bir
zaman ekinin başka bir zaman eki yerine kullanılmasına, yani fiilin bir zamana
göre çekimlenip de başka bir zamanı kastetmesine fiilde anlam kayması denir.
Anlam kaymasında
hangi kipin hangisinin yerine kullanıldığı bazen anlaşılmayabilir. Bunu da
önceki ve sonraki cümlelere bakarak anlamalıyız.
Anlam kayması şu
kipler arasında olur:
Ø Bilinen geçmiş zaman yerine geniş
zaman:
Başarmak için azimli
davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı)
Ø Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş
zaman
Hoca bir gün
pazara iner. (inmiş)
Ø Şimdiki zaman yerine geniş zaman
Ben onun ne
istediğini bilirim. (biliyorum)
Başkan Bey, evrakı
isterler. (istiyor)
Ø Gelecek zaman yerine geniş zaman
Babam bu habere çok
sevinir. (Sevinecek)
Ø Emir yerine geniş zaman:
Sabah erkenden
kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla)
Ø Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki
zaman:
Duyar duymaz olay
yerine koşuyorum. (koştum)
Ø Gelecek zaman yerine şimdiki zaman:
Birkaç gün sonra
Ankara'ya gidiyorum. (gideceğim)
Ø Geniş zaman yerine şimdiki zaman:
Her zaman buraya uğruyor. (uğrar)
Ø Emir yerine gelecek zaman:Bu kitabı
bir haftada okuyacaksın! (oku)
Ø Gereklilik yerine gelecek
zaman:Sıkıntın çalışmandan olacak.
(olmalı)
Ø Bilinen geçmiş yerine istek
Dışarı çıkınca bir de
ne göreyim!
Onu karşımda
görmeyeyim mi!
Ø Emir yerine istek:İşimize gereken ciddiyeti
gösterelim. (gösterin)
Ø Emir yerine gereklilik:
Yarın daha erken
gelmelisin. (Gel!)
On dakika içinde bu
eşyalar taşınmalı. (Taşınsın!)
• İstek yerine emir
Her şey gönlünce
olsun
Allah yardımcınız
olsun.
• Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir
Bu adamdan kurtul,
kurtulabilirsen.
İşin içinden çık
çıkabilirsen.
• Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın
hikâyesi:
Buyurun, ne
aramıştınız? (arıyorsunuz)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder