FİİLDE ÇATI
Fiillerin özne ve
nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.
Çatı, sadece fiil
cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz.
Fiiller, özne ve
nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve
öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.
Fiil çatılarının
oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.
Çatılarına göre
fiiller şunlardır:
1.
Öznelerine Göre Fiil Çatıları
Bu başlık altındaki
fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.
Öznenin fiille şu
ilişkileri olabilir:
Özene fiilde
anlatılan işi kendisi yapabilir.
Başkasının yaptığı
işten etkilenebilir.
İşi kendisi yapıp
yine ondan kendisi etkilenebilir.
İşi başkalarıyla
birlikte ya da karşılıklı yapabilir.
a.
Etken Fiil
-Etken fiilin
belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir.
-Dilimizde tüm
fiiller kök hâlinde iken etkendir.
-Bu fiiller geçişli
de olabilir geçişsiz de.
Yaşlı nine, çocuktan
kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.
Çocuk da öğrenciliğin
verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.
b.
Edilgen Fiil
Gerçek öznesi
söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.
Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri
okundu. Okuyan belli değil
Ev satıldı.
Fiile "-°l,
-°n" ekleri getirilerek yapılır.
Kapı açıldı
Araba yıkandı.
Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir.
Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama
asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil,
bu fiillerden etkilenen varlıklardır.
Bazı cümlelerde işi yapan
"tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir.
Hırsızlar polis
tarafından yakalanamadı.
Bu kararlar milletçe
verilmedi.
Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve
geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz.
Bu söze gülünür.
Yarın pikniğe
gidilecek.
Burada kalınacak.
c.
Dönüşlü Fiil
-Öznenin işi yaparken
aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan
etkilenen de öznedir.
-Özne gerçek öznedir.
-Nesne yoktur.
- Fiile "-°l,
-°n" ekleri getirilerek yapılır.
-Bu fiiller nesne
alamazlar; geçişsizdirler.
Kızlar süslendi;
delikanlılar güzelce giyindi.
Adam hep kendisiyle
övünüyor.
Tabiat olayları ile
ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine
olma" anlamı vardır.
Karlar tepelere doğru
çekildi.
Sıcaklardan dolayı
gölün suyu çekildi.
Öğleye doğru hava
açıldı.
Havalar ısınınca
buzlar çözüldü.
Bazı fiillerin
edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek
Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek > giyinmek > giyilmek
Görmek > görünmek > görülmek
İsme getirilen
"-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki
de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim.
Trafik polisini
görünce adam tutuştu.
Birazdan sakinleşir.
Not: Edilgen fiille
dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta
oldukça sıkıldı. > dönüşlü
Sabaha kadar kurşun
sıkıldı. > edilgen
d.
İşteş Fiil
-Fiilde bildirilen
işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı
yaptıklarını bildiren fiillerdir.
"-°ş"
ekiyle yapılır.
Dövüşmek, uçuşmak,
gülüşmek, görüşmek...
Ya
"birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar.
Kuşlar uçuştu birlikte
Çocuklar
gülüştü. birlikte
Öğrenciler
kaçıştı. birlikte
Arada bir
yazışırız. karşılıklı
Onunla Ankara'da
tanıştık. karşılıklı
Bazı filler
"ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara
anlamca işteş fiiller de denebilir.
Yarışmak, savaşmak,
üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...
Bazı işteş fiiller
bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı
zayıftır.
Buharlaşmak,
güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...
Durum, gün geçtikçe
kötüleşiyor.
Hasta, biraz daha
iyileşti.
Güneşte fazla
kaldığından iyice esmerleşti.
Rengi giderek
koyulaşıyor.
Not: Yapısında
"ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de
denebilir.
Dostluğumuz günden
güne gelişiyordu.
Sonunda öfkesi
yatıştı.
Daracık bir yere
sıkıştı.
Boyunda büyük işlere
girişti.
Fırtınadan sonra
deniz yatıştı.
Otobüs kalkmak
üzereyken yetişti.
Evinden uzakta
kalmaya alıştı.
Bazı fiiller
"-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-leş" şeklinde
tek ekle işteş yapılırlar.
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
Toka-laş, bayram-laş...
Çoğu nesne alamaz;
ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.
Kazandıkları parayı
paylaştılar.
2.
Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
Fiillerin nesne alıp
almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur.
a.
Geçişli Fiil
-Belirtili ya da
belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
-Bu fiillere
"ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz
nesne bulunur.
-İş, kılış fiilleri
geçişlidir.
Titizlikle elindeki
yazıları inceliyordu.
Son gelişinde
Ankara'yı da dolaşmıştı.
Cümlede nesne
kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
Dikkatli bakmayınca
fark edemezsiniz.
b.
Geçişsiz Fiil
-Nesne alamayan
fiillerdir.
-Oluş ve durum
fiilleri geçişsizdir.
-Yükleme nesneyi
bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur.
Kar yağdı, tren
durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...
Not: Bazı fiiller hem
geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: Gezmek, dolaşmak, geçmek,
sürmek, çalmak,
c.
Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile
"-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa
buna oldurgan fiil denir.
Yatmak >
yatırmak
Ötmek > öttürmek
Uyumak > uyutmak
Gezmek > gezdirmek.
Kaçmak > kaçırmak
d.
Ettirgen Fiil
-Geçişli olduğu hâlde
"-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik
dereceleri artırılmıştır.
-Fiili bir başkasına
yaptırma söz konusudur.
-Oldurgan fiiller
ettirgen hâle getirilebilir.
Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek > içirmek > içirtmek
Durdurmak > durdurtmak
Uçmak > uçurmak > uçurtmak
> uçurtturmak
Sonuç: Bütün fiiller
çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
Çocuk koşarak yolun
diğer tarafına geçti.
Öznesine göre: etken;
nesnesine göre: geçişsiz
Alış veriş listesini
evde unuttum.
Öznesine göre: etken;
nesnesine göre: geçişli
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder