Ses Olayları
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)
Sert ünsüzlerden
biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c,
d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k”
şeklinde değişerek sertleşir.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları
karşılarında verilmiştir.
balık-cı balıkçı
kitap-cı kitapçı
sert-ce sertçe
sınıf-da sınıfta
uçak-dan uçaktan
yürümüş-dü yürümüştü
beklet-di bekletti
1975’de 1975’te
seç-gin seçkin
konuş-gan konuşkan
Ünsüz Yumuşaması
(Değişimi)
Süreksiz sert
ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir
ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları
karşılarında verilmiştir.
hesap – ı hesabı
uçak – a uçağa
amaç – ım amacım
dert-i derdi
kalp – i kalbi
ahenk – i ahengi
ayak -ı ayağı
Not: Tek heceli
sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
suç – u, et -i, tek
-i, top – u, at-ı
Özel adlarda yazarken
yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Sinop’a, Çınarcık’ın,
Susurluk’a, Burak’ın
Bazı yabancı
sözcüklerde yumuşama olmaz.
hukuk – u, hürriyet –
i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat
– i, semt – i
Bazı türemiş
sözcüklerde yumuşama olmaz.
yazıt -ı, karşıt -ı,
yanıt -ı, özet – i, anıt -ı
Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)
a. Ünlü Düşmesi
İkinci hecesinde dar
ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci
hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
kar(ı)n – ı karnı
boy(u)n – um boynum
keş(i)f – i keşfi
bur(u)n – u burnu
şeh(i)r – e şehre
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r – un buyrun
zih(i)n – im zihnim
gön(ü)l – üm gönlüm
Not:İkilemelerde ses
düşmesi olayı olmaz.
burun buruna, omuz
omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle
İkinci hecesinde dar
ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.
seçim – e, yapıt –
ın, biçim -i, durum – a
Emir’in arkadaşları
ziyarete gelmiş.
Kitabını Ufuk’a
verdim.
Bazı sözcükler
türerken ünlü kaybına uğrar.
ay(ı)r -ı ayrı
sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak
çev(i)r – il –
mek çevrilmek
kav(u)r – ul –
mak kavrulmak
iler(i) – le –
mek ilerlemek
kok(u) – la –
mak koklamak
oy(u)n – a – mak oynamak
uy(u) – ku uyku
İkinci hecesinde dar
ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik
eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
sab(ı)r + etmek sabretmek
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek
Bazı sözcüklerin
birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.
kay(ı)n + ana kaynana
cuma + (e)rtesi cumartesi
kahv(e) + altı kahvaltı
n(e) + için niçin
sütl(ü) + aş sütlaç
b.
Ünsüz Düşmesi
Genellikle “k” ünsüzüyle
biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -1″ eki aldığında “k”
ünsüzü düşer.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
küçü(k) – cük küçücük
küçü(k) -l küçül-
büyü(k) – cek büyücek
mini(k) – cik minicik
alça(k) – çık alçacık
alça(k) -l alçal-
yükse(k) -l yüksel-
seyre(k) -l seyrel-
ufa(k) – l ufal-
Ses Türemesi
a.
Ünlü Türemesi:
“-cık, -cik” eki alan
bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği
görülür.
az – cık az(ı)cık
bir – cik bir(i)cik
genç – cik genc(e)cik
dar – cık dar(a)cık
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
b.
Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklerde,
“olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu
sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
af + etmek af(f)etmek
his + etmek his(s)etmek
zan + etmek zan(n)etmek
ret + etmek red(d)etmek
hal + olmak hal(l)olmak
his – im his(s)im
zan – nımca zan(n)ımca
hat – iniz hat(t)ınız
hak – ım hak(k)ım
sır – ını sır(r)ını
Not: İki sessizin yan
yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.
süssüz, sessiz,
hissiz…
hisse, madde, elli,
belli…
yollar, ziller,
sollamak, telli…
Ünlü Daralması
Türkçede geniş
ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü
“ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
bilm(e) – yor bilm(i)yor
ist(e) – yor ist(i)yor
izl(e) – yor izl(i)yor
sızl(a) – yor sızl(ı)yor
suçl(a) – yor suçl(u)yor
gözl(e) – yor gözl(ü)yor
durm(a) – yor durm(u)yor
verm(e) – yor verm(i)yor
Not: Bazı
kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını
andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
biliyor, duruyor,
geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor
Not: Türkçede “ye-,
de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y
kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların
dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma
olmaz.
ye – y – ecek yiyecek
ye – y – in yiyin
de – y – ecek diyecek
ne – y – e niye
DOĞRU YANLIŞ
ağlayacak ağlıyacak
görmeyecek görmiyecek
hatırlayacaksın hatırlıyacaksın
inanmayacağım inanmıyacağım
yakalayamadık yakalıyamadık
anmayacağım anmıyacağım
Ulama
Sözcüklerin sonundaki
ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak)
okunmasıdır.
Aşağıdaki dizelerde,
altı çizili bölümlerde ulama vardır.
Hep bülbül_öterdi
bağımızda, bahçemizde
Ilık bir sonbahar_akşamında
yüreğim_aşkınla dolu
Bir hayal_için
sürdüm_atımı ufuklara
Yok_artık yaralı
kalbimde sevgiden_eser
Kapından_ağır_ağır
geçtim_ey güzel
Not: Arasında
noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Polis, arabaları
durdurdu.
Gençlik, insana her
şeyi güzel gösterir.
Leyla’yı rüyamda
gördüm, ağlıyordu.
Dudak Ünsüzlerinin
Benzeşmesi
Dudak ünsüzlerinden
“b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki
yazımları karşılarında verilmiştir.
sakla(n)baç sakla(m)baç
dola(n)baç dola(m)baç
te(n)bel te(m)bel
pe(n)be pe(m)be
a(n)bar a(m)bar
ka(n)bur ka(m)bur
ca(n)baz ca(m)baz
ta(n)bur ta(m)bur
Not: Özel adlarda ve
bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.
İstanbul, Safranbolu…
onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…
Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)
Türkçe sözcüklerde
iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan
bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma
ünsüzlerinden biri girer.
Aşağıda, birinci
bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları
karşılarında verilmiştir.
mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden
önce)
anne – i anne – s – i (iyelik
ekinden önce)
kedi – in kedi – n – in (tamlayan
ekinden önce)
çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden
önce)
yedi – er yedi – ş – er (üleştirme
sıfatı ekinden önce)
kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik ekinden
sonra gelen durum ekinden önce)
Not: Aşağıdaki
sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.
beş – er
altmış – ar
yetmiş – er
senin kolun – a
Ünlüyle biten bir
sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki
birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki
“i” sesleri düşer.
araba – y – (i) –
di arabaydı
yaya -y – (i) –
mlş yayaymış
burda – y – (i) –
se burdaysa
maşa -y – (i) –
le maşayla
işte – y – (i) –
ken işteyken
tatilde -y-(i)-
di tatildeydi
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder