YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER;
1. Basit Cümle
İçerisinde tek yargı,
tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir.
Başka bir cümleye
bağlanmaz, yani bağımsız bir cümledir. Tamamladığı ya da onu tamamlayan bir
cümlecik yoktur.
Yarın akşam maç
yapacaklar.
Zayıf kolları kirli
tunç rengindeydi. Tekrar başını kaldırdı.
Gökle denizin
birleştiği dumandan çizgiye baktı.
Sıcak yaz aylarını
geçirmek için deniz kenarlarına, kırlara tepelere kaçanlar, şimdi birer birer
kışlıklarına dönüyorlar.
2.
Birleşik Cümle
Bir temel cümle ile
onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana gelen cümlelerdir.
Yani yapısında birden fazla cümle bulunduran cümlelerdir.
Temel cümleyle yan
cümlenin bir araya geliş şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.
a.
Girişik Birleşik Cümle
Bu tür cümlelerde yan
cümlecik temel cümleciğin herhangi bir ÖGEsi olabildiği gibi, bir ÖGEnin
parçası da olabilir.
Girişik birleşik
cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.
Havaların ısınması /
tatil düşkünlerini sevindirdi. Özne
Çadırları çalanlar /
bulunamadı. Sözde özne
Evlerin ne zaman
biteceğini / bilmiyoruz. Nesne
Yarın / bir tanıdığa
/ gideceğiz. Dolaylı tüml.
Babasını karşısında
görünce / çok sevindi. Zarf tüml.
Havalar soğuduğundan
/ artık dışarı çıkmıyor. Edat tüml.
Ellerim takılırken /
rüzgarların saçına
Asıldı arabamız bir
dağın yamacına,
b. İç
İçe Birleşik Cümle
Bir temel cümleyle,
herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan
cümlelerdir. Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle
yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur.
Yardımcı cümle nesne
olarak kullanılabilir. Alıntı hâlindedir.
Adam, /
"Kartınız geçerli değil." / demez mi?
Şark için
"Ölümün sırrına sahiptir." derler.
Yardımcı cümlenin
yüklemi "de, zannet-, san-, bil- gör-, görün-, farzet-, düşü-"
fiillerinin çekimli şekli olabilir.
"Seni göremedim
diye bu bahar
İçimde bin türlü
duygunun isyanı var."
Yaşamak zevki nedir
bilmez ölümden korkan
"Savaşı önce
kendime karşı kazanmalıyım." diye düşündü.
Yardımcı cümle ana
cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.
Iraklardan bir
dondurmacının "Vişnelim var, kaymaklım" nidası titreyerek
dağılıyordu.
Artık "Ev alma
komşu al." atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.
Yardımcı cümle edat
grubu olabilir.
Gönül Anadolu'da
Yunus Emre'nin "Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın"
gibi mısralarıyla şahlanır.
c.
Şartlı Birleşik Cümle
Bir temel cümle ve
onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir. Şart cümlesi tek
başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden
tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.
Hava güzel olursa /
yarın pikniğe gideriz.
Çanakkale'yi de
gezerdik, / vaktimiz olsaydı.
Cihanın yurdu hep
çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.
"Havaya bakarsam
hava alırım
Toprağa bakarsam dua
alırım
Topraktan ayrılsam
nerde kalırım
Benim sadık yarim
kara topraktır."
Artık demir almak
günü gelmişse zamandan
Meçhule giden bir
gemi kalkar bu limandan.
Bazı kalıplaşmış şart
cümleleri özne veya nesne de olabilir.
Ne yapsa faydasız.
İstek bildiren şart
eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargının kuvvetli olmadığı
sezilmektedir.
Bir gün çıkıp gelsen,
vursan kapıma
Atılsan boynuma
kollarını açarak
Otursan dizlerime
yaramaz bakışlarla
d. Ki’li Birleşik Cümle
Farsça "ki"
bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur.
Yardımcı cümle ana
cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar.
Ana cümle başta,
yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.
Kızıl havaları seyret
ki akşam olmakta.
"Gönlüm isterdi
ki mazini dirilten sanat
Sana tarihini her
lâhza hayal ettirsin."
(Gönlüm, mazini
dirilten sanatın sana tarihini her lâhza hayal ettirmesini isterdi.)
Yardımcı cümlenin
başta, ana cümlenin sonda kullanıldığı cümleler de vardır. Burada da yardımcı
cümle zarf görevindedir.
Ne büyüksün ki kanın
kurtarıyor tevhidi. (Büyük olduğun için kanın tevhidi kurtarıyor.)
Kırk elli adım
uzaklaşmıştı ki iki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü
işitti. (İki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü
işittiğinde kırk elli adım uzaklaşmıştı.)
Bu tür cümlelerde
"ki" bazen düşebilir. Cümle, okuyanın, dinleyenin muhayyilesine
bırakılır.
Darıldı diye o kadar
korktum ki... (anlatamam)
Not: "ki"
edatının şüphe kattığı cümleler bağlı cümle değildir.
Düşler mi ki şu burcu
burcu kokan havada
Renk mi ki üzerimde
akaduran bu nehir?
3.
Sıralı Cümleler
Bağımsız cümlelerin,
aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri
ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur.
En az iki cümleden
oluşur.
"Yağız atlar
kişnedi, / meşin kırbaç şakladı, /
Bir dakika araba
yerinde durakladı.
Neden sonra sarsıldı
altımda demir yaylar, /
Gözlerimin önünden
geçti kervansaraylar..."
"Gök sarı, /
toprak sarı, / çıplak ağaçlar sarı...
Arkada zincirlenen
yüksek Toros dağları,"
"Başını
kaldırarak boşluğu dinliyordu, /
Gökler bulutlanıyor,
/ rüzgar serinliyordu."
Sarı çiçeğin saçları
yolunmuş, kana bulanmıştı.
Bu, asırlardan beri
böyle olagelmişti, asırlarca da böyle sürüp gidecekti.
Sıralı cümlelerin
bütün ÖGEleri ayrı olabildiği gibi bazıları ortak da olabilir.
Otobüs her zamanki
gibi yine geç geldi; / biz de derse geç kaldık.
Mart kapıdan
baktırır; kazma kürek yaktırır. Özne ortak.
Mallarımızı önce
çaldılar, sonra geri bize sattılar. Özne ve nesne ortak.
Merdivenleri kardeşin
yıkasın, sen de sil. Nesne ortak.
İnatçı adama dil
döküyor, sürekli yalvarıyordu. Özne ve dolaylı tüml.
Sıralı cümleler ikiye
ayrılır:
A. Bağımlı sıralı cümle: ÖGE ortaklığı olan cümledir. Farklı
yüklemlerin özne, nesne, tümleç gibi ortak ÖGEleri vardır.
(Ben) Dün akşama
kadar çalıştım, çok yoruldum. (Özne ortak)
Her zaman planlı
çalışır, başarılı olurdu. ( Z.T. ortak öge)
B. Bağımsız sıralı cümle: ÖGE ortaklığı olmayan sıralı
cümledir. Cümleler arasında anlam ilgisi olduğu hâlde hiçbir ÖGEsi ortak
olmayan cümlelerdir.
Biri yer, biri bakar.
Horoz ölür ,gözü
çöplükte kalır.
Sakla samanı gelir
zamanı.
Besle kargayı, oysun
gözünü.
Laf çok, icraat yok.
Sınıf temiz,
öğrenciler temiz, gökyüzü temizdi.
4.
Bağlı Cümleler
Aralarındaki ilgiden
dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.
Bağlaçlar cümle ÖGEsi
değildir.
"ve, veya, ya
da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne.....ne, meğer..." bağlaçlarıyla
birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.
Hava bulutlu ve
durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
Çocukluk günlerini
hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.
Okumayı bilmiyor veya
numara yapıyor.
"Ne doğan güne
hükmim geçer
Ne hâlden anlayan
bulunur."
Bu ev güzel, temiz,
her şeyi yerinde bir ev; / ama / Şinasi Bey'in istediği ev değil.
"Yatsam, acaba
uyuyabilir miyim?" diye düşündü, yatıp da uyuyamamaktan korktu; / ama /
korktuğu başına gelmedi. Sabaha kadar yattı, hem de uyudu.
Burnu biraz basıkça,
/ fakat / gözleri derin ve güzel; alnı küçük ve dar, / fakat / saçları altından
bir duman gibi yumuşak ve seyyal; dişleri biraz eğri, / fakat / dudakları çilek
gibi küçük, toplu ve yuvarlak... Güzel değilse bile çirkin hiç değil.
Onun bu sözlerinin
samimî olduğuna hiç şüphe etmediler / ve / bir çocuk ruhu kadar temiz ruhundan
gelen nutuklarını sessizce dinlediler.
Dün resim yapmadı /
da / maça gitti.
Gönlümle oturdum da
hüzünlendim o yerde.
Bağlı cümlelerin bir
kısmında yüklemin kipi ve şahsı aynı, bir kısmında farklıdır.
Hava bulutlu ve
durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
Ayakkabılarını
ayağına geçirdi ve kendini sokağa attı.
İstediğiniz evrakları
getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.
Ben saatinde
gelmiştim, ama o henüz ortalıkta yoktu.
Unsurların biri veya
birkaçı ortak olan bağlı cümleler de vardır.
Ya okumayı bilmiyor
ya numara yapıyor.
Sonuç:
Bir cümle, yapı
bakımından basit, birleşik, bağlı, sıralı cümlelerden ancak birine dahil
olabilir. Birleşik, bağlı ve sıralı cümleleri oluşturan cümleler de ayrı ayrı
basit, birleşik, sıralı veya bağlı olabilir.
İnceleme:
Gündüzleri onların
sesleriyle o kadar dolmuş olurdum / ki / rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ
bunları duyardım ve hep bunları tefsir etmek isterdim.
Çeşidi:
"ki"li bağlı cümle
Yardımcı cümle:
basit:
Gündüzleri onların
sesleriyle o kadar dolmuş olurdum
Ana cümle: bağlı:
rüyamda yahut uykumun
içinde hâlâ bunları duyardım / ve / hep bunları tefsir etmek isterdim.
Ana cümleyi oluşturan
cümlelerin her biri: basit:
rüyamda yahut uykumun
içinde hâlâ bunları duyardım
hep bunları tefsir
etmek isterdim.
ler
Öğle yemeğinden sonra
sinirlerim uyuştu, ufak bir uyku kestireyim diye kompartımanda uzandım.
Tüllenen mağribi
akşamları sarsam yarana
Yine bir şey
yapabildim diyemem hatırana
Medeniyet öyle
kuvvetli bir ışıktır ki ona bigâne olanları yakar, mahveder.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder