NE SORULUR, NE İSTENİR?

Dil bilgisi konularının tümünü bilseniz de bazı soruların sizden ne istediğiniz anlayamayabilirsiniz. Hatta uzun uzun tanımlar verilerek sorulmuş bazı soruları gördüğünüzde o soruyu hemen atladığınızı görür gibiyim. Lütfen terimlerin gözünüzü korkutmasına izin vermeyin. Adım adım ilerleyerek her soruyu çözebilirsiniz. Bugünkü konumuz "Ne sorulur, ne istenir?"olacak.

Önce birden çok adı olan bazı terimleri sıralayalım:

İsim: ad
Fiil: eylem
Fiilimsi: eylemsi
İsim fiil: ad eylem
Sıfat fiil: ortaç
Zarf fiil: ulaç/ bağ fiil/ bağ eylem
Zamir: Adıl
Zarf: belirteç
Sıfat: Ön ad
Edat: ilgeç
Ünsüz değişmesi: yumuşama
Ünsüz benzeşmesi: sertleşme

Bu terimlerin tümüne kaynaklarda rastlayabilirsiniz. Kaynağın tercihini belirleyip sorulara öyle yanıt vermenizi öneririm.

Şimdi sorulardaki terimleri ele alalım:

TÜR

Aşağıdaki sözcüklerin hangisi tür bakımından diğerlerinden farklıdır? 


Bu sorudaki anahtarınız "tür" sözcüğüdür. Sözcüğün isim, sıfat zamir, fiil, fiilimsi, zarf, edat, bağlaç gibi sözcük türlerinden hangisi olduğu sorulmaktadır. 

Bu sorulara yukarıdaki sözcük türlerinden biriyle cevap vermelisiniz.

YAPI

Aşağıdaki sözcüklerin hangisi yapı bakımından farklıdır?

Bu sorudaki anahtarınız "yapı" sözcüğüdür. Bir sözcüğün yapısı basit, türemiş veya birleşik olabilir. Basit sözcükler ek almamış veya yalnızca çekim ekleri almış sözcüklerdir. 
"suya" sözcüğü basit bir sözcüktür çünkü yalnızca çekim eki almıştır.
"susuz" sözcüğü türemiş bir sözcüktür. Sözcüğün kök veya gövdesinden yeni anlamlar yapan yapım eki almıştır.
Birleşik sözcüklerde anlamlı iki sözcük birleşmiştir. Farklı türlerde sözcükler birleşerek yeni sözcükler oluşturabilir.
Çekyat birleşik bir sözcüktür. Çek ve yat eylemleri birleşerek bir isim oluşturmuştur. 

Bu sorulara cevabınız basit, türemiş, birleşik olmalıdır.

ÇEKİMLİ FİİL

Fiilleri çekmek için kipleri kullanırız. Bunları haber kipleri ve dilek kipleri olarak ikiye ayırırız. Haber kipleri neredeyse matematik formüllerinin kesinliği ile kullanılır:
-miş           duyulan geçmiş
-di,            görülen geçmiş
-yor,          şimdi
-ecek,       gelecek
-r/-mez)    geniş zaman bildiren haber kipleridir.

-se,          koşul
 -e,           istek
 -meli        gereklilik bildiren kiplerdir. Emir kipi fiillerin hiç ek almamış halleridir. Bu kiplere dilek kipleri denir.

Aşağıdaki cümlelerde kaç tane çekimli fiil vardır?

sorusunda anahtarınız yukarıda saydığımız kipler olmalıdır. Bu ekleri almış fiil görevli sözcükler çekimli fiillerdir.

Bu sorulara yukarıdaki kiplere sahip kaç tane fiil olduğunu sayarak cevap vermelisiniz.

* Bazı kiplerin fiilimsi eki olarak da kullanıldığını unutmayın.
Bilmiş çocuk:  sıfat fiil yapan -miş
Çocuk soruyu bilmiş. haber kipi olan -miş

Yakacak kömür kalmadı. sıfat fiil yapan -acak
Bu kış da kömür yakacak.  haber kipi olan -acak

* Bazı kipler ses olaylarına göre değişir, bazıları değişmez.

Git- ti. (-di)
Benzi-yor ( -yor)

* Geniş zamanın olumsuzu -mez eki ile yapılır. Diğer tüm kiplerin olumsuzu (-ma) ile yapılır.

Bilir (-r)  Bil (-mez)

Benze- miş (-miş)  Benze-me-miş (-me) (-miş)

BİRLEŞİK ÇEKİM

Birleşik yapının anlamlı iki sözcükle oluşturulduğundan söz ettik. Birleşik çekim ise iki kipin üst üste olması demektir.

"Bakıyordu " sözcüğünün yapısı basittir. Çünkü bak- yapım eki almamış bir sözcüktür. Çekimi ise birleşiktir. Çünkü -yor ve -dı kipleri birlikte kullanılmıştır.

Bakıyor: basit yapı+ basit çekim
Bakıyordu: basit yapı+ birleşik çekim
Bakabiliyordu: birleşik yapı+ birleşik çekim

sonda kalan -dı ise hikayesi,
sonda kalan -mış ise rivayeti,
sonda kalan -sa ise koşulu diye okunur.

Örneğin:

Bakı-yor+du: şimdiki zamanın hikayesi
Bakı-yor+muş: şimdiki zamanın rivayeti
Bakı-yor+sa: şimdiki zamanın koşulu şeklinde okunur.

Kaç tane birleşik çekimli eylem vardır?

Bu sorulara kip+kip şeklindeki çekimleri sayarak cevap vermelisiniz.

ANLAM KAYMASI/ ZAMAN KAYMASI

Kiplerin fiillerle ilgili haber ve tasarlama bildirdiklerini öğrendiniz. Bazı durumlarda kipte bildirilen zamanla, zarfta bildirilen zaman birbirini tutmaz.

Babam yarın İzmir'e gidiyor.

-yor şimdiki zamanı bildirir. Yarın dendiği halde gelecek zaman kipi olan -ecek kullanılmadığından anlam kayması vardır.

Her sabah koşuyorum.

-yor şimdiki zamanı bildirir. Her zaman dendiği halde geniş zaman kipi olan -r kullanılmadığından anlam kayması vardır.
* Anlam kayması anlatım bozukluğu değildir. 

Hangisinde anlam kayması vardır?

Bu sorulara zarftaki zamanla kipte bildirilen zamanın uymadığı cümleyi bularak cevap vermelisiniz.

EK FİİL

Günümüzde ek fiilin yalnızca iki işlevi vardır. 
* Birleşik çekim yapmak
* İsimleri yüklem yapmak

Yine gülüyormuş. (kip+kip yapan ek fiil)
O gün hava güzeldi. (isimleri yüklem yapan ek fiil)

* Ek fiilin geniş zamanı cümlede kullanılmayabilir.
 Hava güzel. (ek almamış olsa da isim yüklem olabilmişse ek fiil vardır.)

* Cümlenin yapısına göre birden fazla kip almış eylem olabilir.
Bahar erken gelmişse, en hoş eğlence pikniktir.
                  kip+kip                     yüklem olabilmiş isim

Aşağıdaki metinde kaç tane ek fiil vardır?

Bu sorulara kip+kip durumundaki fiilleri ve yüklemleri isim köklü sözcükler olan cümleleri sayarak cevap vermelisiniz.