B. ÖGELERİN
DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz)
Cümle
2. Devrik Cümle
Eksiltili Cümle
Türkçe cümle
yapısında ÖGE dizilişi şöyledir: Özne + tümleçler + yüklem.
Yüklem sonda bulunur.
Ama meselâ şiirde yüklem cümlenin herhangi bir yerinde olabilir.
Diğer ÖGElerin yeri
önem sırasına göre değişebilir.
Yüklemin cümle
sonunda olup olmamasına göre cümleler ikiye ayrılır:
1.
Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan
cümledir. Dilimizin söz dizim özelliğine göre asıl ÖGE sonda, yardımcı ÖGEler
de başta bulunur.
Kapalıçarşı'da birkaç
istikametten düdük sesleri gelmeye başladı. Bu, her akşam üzeri çarşı
bekçilerinin verdiği bir işarettir ki, kapanma saatinin geldiğini ve dükkanını
kapamaya geç kalanların acele etmesini ilân eder. O saatte Sahaflar Çarşısı
tarafındaki büyük kapıdan içeri bir göz atmak korkunçtur. Çarşı, kimi kapanmış,
kimi kapatılmaya uğraşılan iki sıra dükkanın çizdiği, karanlık ve nerede bittiği
belirsiz bir dehliz halinde uzar. Ayrıca kepengi olmayan bazı vitrinli
mağazaların camekânlarındaki eşya, bütün gün üzerine serpilen elektrik
ziyasından ayrı düşünce, korkularından büzülürler ve camdan, çarşının
tenhalaşmış yolunu görmemek için gözlerini yumarlar.
2.
Devrik Cümle
Yüklemi sonda değil,
herhangi bir yerinde bulunan cümlelerdir.
Görmüyor musun sana
doğru geldiğini?
Bendim dün gece
evinizin önünden geçen.
Şiirde ve günlük
konuşmalarda çok kullanılır.
Çok insan anlayamaz
eski musikimizden
Ve ondan anlamayan
bir şey anlamaz bizden.
Ağır, ağır çıkacaksın
bu merdivenlerden,
Eteklerinde güneş
rengi bir yığın yaprak,
Ve bir zaman
bakacaksın semaya ağlayarak...
Sular sarardı...
Yüzün perde perde solmakta,
Kızıl havaları seyret
ki akşam olmakta...
Eğilmiş arza, kanar,
muttasıl kanar güller;
Durur alev gibi
dallarda kanlı bülbüller,
Sular mı yandı? Neden
tunca benziyor mermer?
Bu bir lisan-ı
hafidir ki ruha dolmakta,
Kızıl havaları seyret
ki akşam olmakta...
Atasözleri de kafiye
amaçlı devrik yapılabilir:
Gülme komşuna, gelir
başına.
Sakla samanı, gelir
zamanı.
Besle kargayı, oysun
gözünü.
Ünlem cümleleri de
devrik olabilir.
Gel buraya!
Git başımdan!
Eksiltili Cümle
Yüklemi bulunmayan
cümlelerdir. Yargının ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılan cümlelerdir.
"Karşımızda geniş ve yemyeşil bir ova...
Onun tam ortasında küçük ama çok güzel bir göl..."
cümlelerinde yüklem
yoktur. Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Ancak biz cümlede
"vardı, görünüyordu, bulunuyordu" gibi bir yargının verilmek istendiğini
anlıyoruz. Öyleyse bu cümleler eksiltili cümlelerdir.
İsim cümlelerinde yüklemi oluşturan ekfiilin
bulanmaması da cümleyi eksiltili hale getirir.
"O bana senden
daha yakın."
cümlesinde yüklem
olarak düşünülen "yakın" sözü "-dır" ekfiilini açık olarak
almadığı için cümle eksiltili sayılır. Çünkü biz, "-dır" ekfiili
bulunmadığı için cümleye ayrı bir yüklem verebiliriz. Yukarıdaki örneğin
sonunda "... yakın olmalı, yakın duruyor" gibi değişik yüklemler
düşünebiliriz.
Kimi sıralı cümlelerde birinci cümlenin
yüklemi söylenmezse cümle yine eksiltili olur.
"Önce biraz
ders, ardından top oynamaya gidildi."
cümlesinde
"ders" sözü yargıya bağlanmamıştır. Ancak biz cümleye virgülden önce
"yapıldı, çalışıldı" gibi bir yüklem getirebiliriz. Öyleyse
okuyucunun yorumuna bırakılan bu cümle de eksiltilidir.
Konuşmalarda çoğu zaman eksiltili cümleler
kullanılır.
- Beni kim aradı?
- Arkadaşın.
(eksiltili cümle)
- Saat kaçta?
- İki
buçukta.(eksiltili cümle)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder